--- Bài mới hơn ---
Để Viết “phần Phương Pháp” Của Một Bài Báo Nghiên Cứu Khoa Học Bằng Tiếng Anh
Tổng Hợp Các Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Hiện Nay
Bài Giảng Nghiên Cứu Khoa Học
Bài Mẫu Phương Pháp Luận Nghiên Cứu Khoa Học
Bài Giảng Môn Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học
HỌC VIỆN CÔNG NGHỆ BƯU CHÍNH VIỄN THÔNG
www.ptit.edu.vn
LƯU HÀNH NỘI BỘ
BÀI GIẢNG MÔN HỌC
PHƯƠNG PHÁP
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
PGS.TS. VŨ CAO ĐÀM
HÀ NỘI, 7/2012
-0-
CHƯƠNG I
ĐẠI CƯƠNG VỀ NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
1.1. KHÁI NIỆM NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Nghiên cứu khoa học là sự phát hiện bản chất sự vật, phát triển nhận thức khoa
học về thế giới; hoặc là sáng tạo phương pháp mới và phương tiện kỹ thuật mới để
làm biến đổi sự vật phục vụ cho mục tiêu hoạt động của con người.
Về mặt thao tác, có thể định nghĩa, nghiên cứu khoa học là quá trình hình thành
và chứng minh luận điểm khoa học.
1.2. PHÂN LOẠI NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Có nhiều cách phân loại nghiên cứu khoa học. Thông dụng, có thể xem xét 2
cách phân loại sau.
1. Phân loại theo chức năng nghiên cứu
Nghiên cứu mô tả, là nghiên cứu nhằm đưa ra một hệ thống tri thức về nhận
dạng một sự vật, đánh giá một sự vật.
Nghiên cứu giải thích, là những nghiên cứu nhằm giải thích nguồn gốc; động
thái; cấu trúc; tương tác; hậu quả; quy luật chung chi phối quá trình vận động của sự
vật.
Nghiên cứu giải pháp, là loại nghiên cứu nhằm sáng tạo các giải pháp, có thể là
giải pháp công nghệ, giải pháp tổ chức và quản lý.
Nghiên cứu dự báo, là những nghiên cứu nhằm nhận dạng trạng thái của sự vật
trong tương lai.
2. Phân loại theo các giai đoạn của nghiên cứu
Theo các giai đoạn của nghiên cứu, người ta phân chia thành:
– Nghiên cứu cơ bản, là những nghiên cứu nhằm phát hiện thuộc tính, cấu trúc,
động thái các sự vật. Kết quả nghiên cứu cơ bản có thể là các khám phá, phát hiện,
phát minh, dẫn tới hình thành một hệ thống lý thuyết mới 1.
– Nghiên cứu ứng dụng, là sự vận dụng quy luật được phát hiện từ nghiên cứu
cơ bản để giải thích một sự vật hoặc tạo ra những nguyên lý mới về các giải pháp.
1
Y. De Hemptinne: Questions-clé des politiques scientifiques et technologiques nationales, UNESCO, Paris,
1981.
-1-
– Triển khai, còn gọi là triển khai thực nghiệm, là sự vận dụng các lý thuyết để
đưa ra các hình mẫu (prototype) với những tham số khả thi về kỹ thuật 2. Hoạt động
triển khai gồm 3 giai đoạn:
+ Tạo vật mẫu (prototype), là giai đoạn thực nghiệm nhằm tạo ra được sản
phẩm, chưa quan tâm đến quy trình sản xuất.
+ Tạo công nghệ còn gọi là giai đoạn “làm pilot”, là giai đoạn tìm kiếm và thử
nghiệm công nghệ để sản xuất ra sản phẩm theo mẫu vừa thành công trong giai đoạn
thứ nhất.
+ Sản xuất thử loạt nhỏ, còn gọi là sản xuất “Série 0” (Loạt 0). Đây là giai
đoạn kiểm chứng độ tin cậy của công nghệ trên quy mô nhỏ.
Trên thực tế, trong một đề tài có thể chỉ tồn tại một loại nghiên cứu, chẳng hạn,
nghiên cứu về một biến cố xã hội, một hiện trạng công nghệ; cũng có thể nghiên cứu
những lý do về một nguyên nhân của sự suy thoái kinh tế; cũng có thể là nghiên cứu
về một giải pháp kỹ thuật hoặc giải pháp xã hội, song cũng có thể tồn tại cả một số
loại nghiên cứu nào đó.
2
Xin lưu ý: “D” ở đây không dịch là “Phát triển”, bởi vì tuy viết là “D”, nhưng thực ra thuật ngữ này có tên
gọi đầy đủ là “Technical Experimental Development”, về sau cũng gọi là “Technological Experimental
Development”, gọi tắt là “Technological Development” hoặc “Development”. Năm 1959, Giáo sư Tạ Quang
Bừu đặt thuật ngữ tiếng Việt là “Triển khai kỹ thuật”, gọi tắt là “Triển khai”. Một số văn bản gọi “D” là “Phát
triển” là không đúng. Sự khác nhau là ở chỗ “Phát triển công nghệ” “Development of Technology” là sự “Mở
mang” công nghệ, có thể cả chiều rộng (Extensive Development) lẫn chiều sâu (Intensive Development). Còn
“Triển khai” là “Thực nghiệm một lý thuyết khoa học cho nó thành công nghệ”, mà sản phẩm rất đặc trưng của
nó gồm 3 loại: “Prototype”, “Quy trình công nghệ” và “Sản xuất Série 0”. Thuậ tậ ngữ này người Trung Quốc
goi là “Khai phát”, người Nga gọi là “Razrabotka”. Họ đều không dịch là “Phát triển”. Chính sách tài chính
cũng khác nhau cơ bản: “Triển khai” được cấp vốn theo nguồn “Nghiên cứu và Triển khai” (R&D), bán sản
phẩm “Triển khai” được miễn thuế. Còn “Phát triển” thì phải phải dùng vốn vay và phải chịu thuế.
-2-
CHƯƠNG II
TRÌNH TỰ LOGIC CỦA NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Nghiên cứu khoa học, bất kể trong nghiên cứu khoa học tự nhiên, khoa học xã
hội hoặc khoa học công nghệ đều tuân theo một trật tự logic xác định, bao gồm các
bước sau đây:
1. Phát hiện vấn đề (Problem), để lựa chọn chủ đề (topic) nghiên cứu
2. Xác định mục tiêu (objective) nghiên cứu
3. Nhận dạng câu hỏi (question) nghiên cứu
4. Đưa luận điểm, tức giả thuyết (hypothesis) nghiên cứu
5. Lựa chọn các phương pháp (methods) chứng minh giả thuyết
6. Tìm kiếm các luận cứ (evidence) để chứng minh luận điểm
2.1. LỰA CHỌN CHỦ ĐỀ VÀ ĐẶT TÊN ĐỀ TÀI
Đề tài là một hình thức tổ chức nghiên cứu khoa học, trong đó có một nhóm
người cùng thực hiện một nhiệm vụ nghiên cứu. Đề tài được lựa chọn từ một sự kiện
khoa học.
1. Phát hiện vấn đề (Problem) nghiên cứu
Phát hiện vấn đề nghiên cứu (Research Problem) để xác định chủ đề nghiên cứu
(Research Topics). Trên cơ sở đó đặt tên đề tài.
Vấn đề nghiên cứu được phát hiện nhờ các sự kiện thông thường, trong đó chứa
đựng những mâu thuẫn giữa lý thuyết vốn tồn tại và thực tế. Loại sự kiện như thế
được gọi là sự kiện khoa học (Scienctific Fact). Một số thủ thuật để phát hiện vấn đề
nghiên cứu có thể là:
1) Tìm kiếm nguyên nhân của những bất đồng trong tranh luận khoa học
2) Nhận dạng những vướng mắc trong thực tế, mà các lý thuyết hiện hữu không
cắt nghĩa được.
3) Lắng nghe ý kiến của những người không biết gì về lĩnh vực mà mình quan tâm
4) Nghĩ ngược lại quan niệm thông thường
5) Những câu hỏi hoặc ý nghĩ bất chợt của người nghiên cứu.
-3-
2. Xác định nhiệm vụ nghiên cứu
Nhiệm vụ nghiên cứu là một chủ đề mà người nghiên cứu (hoặc nhóm nghiên
cứu) thực hiện. Nhiệm vụ nghiên cứu có thể xuất hiện trước hoặc sau vấn đề nghiên
cứu.
Có nhiều nguồn nhiệm vụ:
Chủ trương phát triển kinh tế và xã hội của quốc gia được ghi trong các văn
kiện chính thức của các cơ quan có thẩm quyền. Từ chủ trương phát triển kinh tế – xã
hội, mà người nghiên cứu đi sâu phân tích để phát hiện “vấn đề nghiên cứu”
Nhiệm vụ được giao từ cơ quan cấp trên của cá nhân hoặc tổ chức nghiên cứu.
“Cấp trên giao” là xuất phát từ nhu cầu kinh tế – xã hội. Căn cứ nhiệm vụ cấp trên
giao, người nghiên cứu mới phân tích xem, “Vấn đề nghiên cứu” nằm ở đâu?
Nhiệm vụ được nhận từ hợp đồng với các đối tác. Đối tác có thể là các doanh
nghiệp hoặc tổ chức xã hội hoặc cơ quan chính phủ. Thông thường, các đối tác có thể
chủ động nêu ra các “vấn đề nghiên cứu” để ký hợp đồng, song cũng có thể họ chỉ
quan tâm đến nhu cầu nghiên cứu của họ, mà không hề quan tâm tới cái “vấn đề
nghiên cứu” theo nghĩa khoa học mà người nghiên cứu sẽ phải phân tích sau này.
Nhiệm vụ do người nghiên cứu tự đặt cho mình xuất phát từ ý tưởng khoa học
của bản thân người nghiên cứu.
Việc lựa chọn đề tài có thể dựa trên những căn cứ được xem xét theo các cấp độ
sau:
1) Đề tài có ý nghĩa khoa học hay không?
2) Đề tài có mang một ý nghĩa thực tiễn nào không?
3) Đề tài có cấp thiết phải nghiên cứu hay không?
4) Có đủ điều kiện đảm bảo cho việc hoàn thành đề tài không?
5) Và đề tài có phù hợp sở thích không?
3. Mục tiêu nghiên cứu.
Mục tiêu nghiên cứu là những nội dung cần được xem xét và làm rõ trong
nghiên cứu. Mục tiêu trả lời câu hỏi “Nghiên cứu cái gì?”
4. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu luôn được giới hạn trong một khuôn khổ nhất định:
1) Phạm vi về nội dung nghiên cứu.
2) Phạm vi về không gian của sự vật cần quan tâm trong nghiên cứu, cụ thể ở
đây là giới hạn phạm vi mẫu khảo sát
3) Phạm vi thời gian của tiến trình của sự vật, phạm vi nội dung nghiên cứu.
-4-
nghiêm trọng, nếu ta diễn giải tên đề tài này là đề tài nghiên cứu về 3 nội dung: “Hiện
trạng lạm phát”, “Nguyên nhân lạm phát” và “Giải pháp lạm phát”.
2.2. XÂY DỰNG LUẬN ĐIỂM KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
Luận điểm khoa học là một phán đoán về bản chất sự vật.
Quá trình xây dựng luận điểm khoa học bao gồm các bước: Phát hiện câu hỏi
nghiên cứu; Đặt giả thuyết nghiên cứu.
1. Câu hỏi nghiên cứu
Câu hỏi nghiên cứu (Research Question) 3 là câu hỏi được đặt ra khi người
nghiên cứu đứng trước mâu thuẫn giữa tính hạn chê của tri thức khoa học hiện có với
yêu cầu phát triển tri thức đó ở trình độ cao hơn. Phát hiện được vấn đề nghiên cứu là
giai đoạn quan trọng trên bước đường phát triển nhận thức.
Tuy nhiên, nêu câu hỏi lại chính là công việc khó nhất đối với các bạn đồng
nghiệp trẻ tuổi: nhiều bạn sinh viên mới bắt tay làm nghiên cứu khoa học luôn phải
đặt những câu hỏi với thày cô đại loại như “nghiên cứu một đề tài khoa học nên bắt
đầu từ cái gì”. Câu trả lời trong trường hợp này luôn là: “Hãy bắt đầu từ đặt câu hỏi
nghiên cứu”.
Trong nghiên cứu khoa học luôn tồn tại hai lớp câu hỏi: Câu hỏi về bản chất sự
vật cần tìm kiếm, và câu hỏi về phương pháp nghiên cứu để làm sáng tỏ, về lý thuyết
và về thực tiễn những câu hỏi thuộc lớp thứ nhất.
Câu hỏi nghiên cứu đặt cho người nghiên cứu mối quan tâm: “Cần chứng minh
điều gì?”. Như vậy, thực chất việc đưa ra được những câu hỏi sẽ tạo cơ sở cho việc
tìm kiếm câu trả lời.
Tương tự như phát hiện vấn đề nghiên cứu, nhưng câu hỏi nghiên cứu nhằm chi
tiết hóa vấn đề nghiên cứu. Cũng có thể sử dụng những phương pháp tương tự để đặt
câu hỏi nghiên cứu. Có thể nêu cụ thể hơn như sau:
Nhận dạng những bất đồng trong tranh luận khoa học
Khi hai đồng nghiệp bất đồng ý kiến, có thể là họ đã nhận ra những mặt yếu của
nhau. Đây là cơ hội thuận lợi để người nghiên cứu nhận dạng những vấn đề mà các
đồng nghiệp đã phát hiện.
Nhận dạng những vướng mắc trong hoạt động thực tê
Nhiều khó khăn nảy sinh trong hoạt động sản xuất, hoạt động xã hội, không thể
sử dụng những lý thuyết hiện hữu để lý giải, hoặc những biện pháp thông thường để
xử lý. Thực tế này đặt trước người nghiên cứu những câu hỏi phải trả lời, tức xuất
hiện vấn đề, đòi hỏi người nghiên cứu phải đề xuất những giải pháp mới.
3
Robert K. Yin: Case study research, Design and Methods, Second Edition, Applied Social Research Methods
Series, Volume 5, SAGE Publications, London, 1994, pp. 5-8.
-6-
Nghĩ ngược lại quan niệm thông thường
Xét ví dụ, chẳng hạn, trong khi nhiều người cho rằng trẻ em suy dinh dưỡng là
do các bà mẹ kém hiểu biết về dinh dưỡng trẻ em, thì có người đã nêu câu hỏi ngược
lại: “Các bà mẹ là trí thức chắc chắn phải hiểu biết về dinh dưỡng trẻ em hơn các bà
mẹ nông dân. Vậy tại sao tỷ lệ trẻ suy dinh dưỡng trong nhóm con cái các bà mẹ là trí
thức lại cao hơn trong nhóm các bà mẹ là nông dân?”
Lắng nghe lời phàn nàn của những người không am hiểu
Đôi khi nhiều câu hỏi nghiên cứu xuất hiện nhờ lời phàn nàn của người hoàn
toàn không am hiểu lĩnh vực mà người nghiên cứu quan tâm. Chẳng hạn, sáng chế xe
điện của Edison chính là kết quả bất ngờ sau khi nghe được lời phàn nàn của một bà
già trong đêm khánh thành mạng đèn điện chiếu sáng đầu tiên ở một thị trấn ngoại ô
của thành phố New York: “Cái ông Edison làm ra được đèn điện mà không làm được
cái xe điện cho người già đi đây đi đó”.
Phát hiện mặt mạnh, mặt yêu trong nghiên cứu của đồng nghiệp
Mặt mạnh trong luận điểm, luận cứ, phương pháp của đồng nghiệp sẽ được sử
dụng làm luận cứ hoặc phương pháp để chứng minh luận điểm của mình; còn mặt yếu
được sử dụng để phát hiện vấn đề (tức đặt câu hỏi nghiên cứu), từ đó xây dựng luận
điểm cho nghiên cứu của mình.
Những câu hỏi bất chợt xuất hiện không phụ thuộc lý do nào
Đây là những câu hỏi xuất hiện ở người nghiên cứu do bất chợt quan sát được
một sự kiện nào đó, cũng có thể xuất hiện rất ngẫu nhiên, không phụ thuộc bất cứ lý
do, thời gian hoặc không gian nào.
2. Giả thuyết nghiên cứu
Giả thuyết nghiên cứu (tiếng Anh là Hypothesis), là một kêt luận giả định về
bản chất sự vật, do người nghiên cứu đưa ra để chứng minh hoặc bác bỏ. Xét trong
quan hệ giữa giả thuyết với câu hỏi nghiên cứu, thì giả thuyết chính là “câu trả lời”
vào “câu hỏi” nghiên cứu đã nêu ra.
Người nghiên cứu cần căn cứ vào phân loại nghiên cứu để đưa ra những giả
thuyết phù hợp với bản chất của nghiên cứu khoa học.
Theo chức năng của nghiên cứu khoa học, giả thuyết được phân chia thành giả
thuyết mô tả, giả thuyết giải thích, giả thuyết dự báo, giả thuyết giải pháp.
Giả thuyết là một phán đoán, cho nên viết giả thuyết khoa học, xét về mặt logic
là viết một phán đoán.
Phán đoán là một thao tác logic luôn được thực hiện trong nghiên cứu khoa
học. Phán đoán có cấu trúc chung là “S là P”, trong đó, S được gọi là chủ từ của phán
đoán; còn P là vị từ (tức thuộc từ) của phán đoán.
-7-
Phán đoán được sử dụng trong trường hợp cần nhận định về bản chất một sự vật,
trình bày giả thuyết khoa học, trình bày luận cứ khoa học, v.v… Một số loại phán
đoán thông dụng được liệt kê trong Bảng 1.
2.3. CHỨNG MINH LUẬN ĐIỂM KHOA HỌC
Muốn chứng minh một luận điểm khoa học, người nghiên cứu phải có đầy đủ
luận cứ khoa học,
Muốn tìm được các luận cứ và làm cho luận cứ có sức thuyết phục người nghiên
cứu phải sử dụng những phương pháp nhất định. Phương pháp ở đây bao gồm hai
loại: phương pháp tìm kiếm luận cứ và phương pháp sắp xếp các luận cứ để chứng
minh luận điểm khoa học.
Đó là những việc làm cần thiết của người nghiên cứu trong quá trình chứng
minh luận điểm khoa học của mình.
Bảng 1: Phân loại các phán đoán
Phán đoán khẳng định
S là P
Phán đoán phủ định
S không là P
Phán đoán xác suất
S có lẽ là P
Phán đoán hiện thực
S đang là P
Phán đoán tất nhiên
S chắc chắn là P
Phán đoán chung
Mọi S là P
Phán đoán riêng
Một số S là P
Phán đoán đơn nhất
Duy có S là P
Phán đoán liên kết (phép hội)
S vừa là P 1 vừa là P2
Phán đoán lựa chọn (phép tuyển)
S hoặc là P1 hoặc là P2
Phán đoán có điều kiện
Nếu S thì P
Phán đoán tương tương
S khi và chỉ khi P
1. Cấu trúc logic của phép chứng minh
Cấu trúc logic của phép chứng minh được nghiên cứu trong logic học, gồm 3 bộ
phận hợp thành: Luận điểm, Luận cứ và Phương pháp.
Giả thuyết, là điều cần chứng minh trong một nghiên cứu khoa học. Giả thuyết
trả lời câu hỏi: “Cần chứng minh điều gì?” Về mặt logic học, giả thuyết là một phán
đoán mà tính chân xác 4 của nó cần được chứng minh.
4
Trong logic học hình thức có một cặp khái niệm được sử dụng bằng những thuật ngữ tiếng Việt khác nhau:
một số tác giả dùng “chân xác/phi chân xác”, một số tác giả khác dùng “chân thực/giả dối”. Trong sách này
dùng cặp thuật ngữ thứ nhất, vì nó mang ý nghĩa thuần tuý khoa học. Khi nói “chân thực/giả dối” thường mang
ý nghĩa đạo đức. Trong khoa học, thường khi nhà nghiên cứu rất chân thực, nhưng kết quả thu nhận được thì lại
-8-
-9-
khoa học, sách giáo khoa, tạp chí chuyên ngành, báo chí và các phương tiện truyền
thông, hiện vật, phỏng vấn chuyên gia trong và ngoài ngành.
Có các hướng tiếp cận cơ bản sau:
Thứ nhất, tiếp cận phương pháp chung.
Có hàng loạt cặp các hướng tiếp cận về phương pháp. Chẳng hạn:
Tiếp cận Hệ thống/Cấu trúc
Tiếp cận Lịch sử/Logic
Tiếp cận Lý thuyết/Thực tiễn
Tiếp cận Phân tích/Tổng hợp
Tiếp cận Cá biệt/So sánh
Thứ hai, tiếp cận lý thuyết.
Trong tiếp cận lý thuyết, người nghiên cứu tìm kiếm các lý thuyết để hình thành
luận cứ. Chẳng hạn:
Một nghiên cứu về nâng cao năng lực cạnh tranh của sản phẩm Việt Nam
trong kinh doanh, tác giả tìm kiếm luận cứ từ lĩnh vực điều khiển học kinh
tế (Economic Cybernetics), từ Lý thuyết trò chơi (Game Theory), v.v…
Một nghiên cứu về mạng điện, các tác giả tìm kiếm cơ sở lý thuyết từ lý
thuyết mạng (Graph Theory), từ lý thuyết hệ thống (Systems Theory), v.v..
Một nghiên cứu về cải cách quản lý giáo dục, các tác giả tìm kiếm cơ sở lý
thuyết từ giáo dục học, xã hội học, tâm lý học, v.v…
Thứ ba, tiếp cận thực tiễn.
Có thể có 3 hướng tiếp cận thực tiễn:
Khảo sát trực tiêp bằng các hoạt động quan sát hiện trường, chẳng hạn: điều tra
địa chất, điều tra rừng, thâm nhập thị trường, v.v…
Phương pháp chuyên gia thông qua các cuộc phỏng vấn, điều tra bằng bảng hỏi,
mở hội thảo để nghe ý kiến chuyên gia.
Phương pháp thực nghiệm bằng cách tiến hành các thí nghiệm trong labo hoặc
trong các xưởng thực nghiệm (công nghiệp), cánh đồng thực nghiệm (nông nghiệp),
các khu rừng thực nghiệm (lâm sinh) hoặc các cơ sở chỉ đạo thí điểm (thực nghiệm xã
hội), v.v…
– 10 –
CHƯƠNG III
PHƯƠNG PHÁP THU THẬP THÔNG TIN
Nghiên cứu khoa học là quá trình thu thập thông tin và chế biến thông tin.
Không một nghiên cứu nào là không cần thông tin. Không một khâu nào trong toàn
bộ quá trình nghiên cứu là không cần thông tin. Thông tin cần thiết trong tất cả các
trường hợp sau:
Tìm kiếm chủ đề nghiên cứu
Xác nhận lý do nghiên cứu
Tìm hiểu lịch sử nghiên cứu
Xác định mục tiêu nghiên cứu
Nhận dạng vấn đề nghiên cứu
Đặt giả thuyết nghiên cứu
Tìm kiếm luận cứ để chứng minh giả thuyết
3.1. ĐẠI CƯƠNG VỀ THU THẬP THÔNG TIN
Có nhiều phương pháp thu thập thông tin:
1) Nghiên cứu tài liệu hoặc phỏng vấn để kê thừa những thành tựu mà các đồng
nghiệp đã đạt được trong nghiên cứu.
2) Trực tiếp quan sát trên đối tượng khảo sát ngay tại nơi diễn ra những quá
trình mà người nghiên cứu có thể sử dụng làm luận cứ.
3) Tiến hành các hoạt động thực nghiệm trực tiếp trên đối tượng khảo sát hoặc
trên mô hình tương tự các quá trình diễn ra trên đối tượng nghiên cứu.
4) Thực hiện các trắc nghiệm trên đối tượng khảo sát để thu thập các thông tin
phản ứng từ phái đối tượng khảo sát.
Trong nhiều trường hợp người nghiên cứu không thể trực tiếp thu thập thông tin
trên đối tượng khảo sát, ví dụ, núi lửa đã tắt, trận động đất đã ngưng, một sự kiện lịch
sử đã lùi vào quá khứ, chúng tôi đó, người nghiên cứu phải thu thập thông tin một
cách gián tiếp qua những người trung gian. Người ta gọi chung là phương pháp
chuyên gia.
Phương pháp chuyên gia bao gồm:
– 11 –
Cristina P. Parel et al.: Sampling Design and Procedures, IDRC, Bản dịch tiếng Việt của Nguyễn Trí Hùng,
Nxb.Đại học Kinh tế Tp. Hồ Chí Minh, 1991.
– 12 –
Lấy mẫu được thực hiện trên cơ sở phân chia đối tượng thành nhiều lớp, mỗi lớp có
những đặc trưng đồng nhất. Đối với mỗi lớp, người nghiên cứu thực hiện theo kỹ
thuật lấy mẫu hệ thống.
Lấy mẫu từng cụm (Cluster sampling). Đối tượng điều tra được chia thành nhiều
cụm tương tự như chia lớp trong kỹ thuật lấy mẫu phân tầng, chỉ có điều khác là mỗi
cụm không chứa đựng những đơn vị đồng nhất, mà dị biệt.
2. Đặt “Giả thiết nghiên cứu”
Giả thiết (tiếng Anh là Assumption) là điều kiện giả định của nghiên cứu. Nói
điều kiện “giả định” là những điều kiện không có thực trong đối tượng khảo sát, mà
chỉ là những tình huống giả định do người nghiên cứu đặt ra để lý tưởng hóa điều kiện
thực nghiệm, với một giả thiết đặt ra, người nghiên cứu đã gạt bỏ bớt các yếu tố ảnh
hưởng tới những diễn biến và kết quả nghiên cứu. Giả thiết không phải chứng minh.
Ví dụ 1, trong một thí nghiệm tạo giống lúa mới, muốn chứng minh giả thuyêt
“Giống lúa A tốt hơn giống lúa B” về một chỉ tiêu nào đó, người nghiên cứu làm trên
2 thửa ruộng, một thửa trồng lúa thực nghiệm; một thửa trồng loại lúa thông dụng để
so sánh, gọi đó là “đối chứng”. Để so sánh được, người nghiên cứu phải đặt giả thiêt
rằng: 2 thửa ruộng có những đặc điểm giống hệt nhau về thổ nhưỡng; được chăm bón
theo cùng một điều kiện, v.v… Trên thực tế không bao giờ có được điều kiện đó.
Ví dụ 2, trong một thí nghiệm sinh học, người nghiên cứu làm thí nghiệm đồng
thời trên 2 con vật X và Y để chứng minh giả thuyêt là “Chất P có tác dụng kích thích
sinh trưởng mạnh hơn chất Q”. Người nghiên cứu đặt giả thiêt là, 2 con vật có cùng
thể trạng và cùng có những biến đổi các thông số về thể trạng như nhau.
Ví dụ 3, trong nghiên cứu mô hình tái sản xuất mở rộng, Marx xem xét một hệ
thống gồm hai khu vực, Khu vực I, sản xuất tư liệu sản xuất, và Khu vực II, sản xuất
tư liệu tiêu dùng. Marx đặt giả thuyết là Khu vực I có vai trò quyết định đối với Khu
vực II, với giả thiêt là các hệ này cô lập với nhau, nghĩa là không có ngoại thương.
Quan hệ giữa giả thuyết và giả thiết trong nghiên cứu
Giả thuyết là nhận định sơ bộ, là kết luận giả định của nghiên cứu, là luận
điểm khoa học mà người nghiên cứu đặt ra. Giả thuyết cần được chứng minh hoặc bác
bỏ;
Còn giả thiết là điều kiện giả định của nghiên cứu. Giả thiết được đặt ra để lý
tưởng hóa điều kiện thực nghiệm. Giả thiết không cần phải chứng minh, nhưng có thể
bị bác bỏ, nếu điều kiện giả định này quá “lý tưởng”, đến mức làm cho kết quả nghiên
cứu trở nên không thể nghiệm đúng được.
Đặt giả thiết nghiên cứu
Giả thiết nghiên cứu là những điều kiện giả định nhằm lý tưởng hóa các điều
kiện để chứng minh giả thuyết.
– 13 –
Giả thiết, tức điều kiện giả định được hình thành bằng cách lược bỏ một số điều
kiện (tức một số biên) không có hoặc có ít mối liên hệ trực tiếp với những luận cứ để
chứng minh giả thuyết nghiên cứu.
3. Biện luận kết quả nghiên cứu
Biện luận kết quả là điều bắt buộc trong nghiên cứu, bởi vì, không bao giờ có
được điều kiện lý tưởng như đã giả định trong giả thiết nghiên cứu. Có hai hướng biện
luận: (1) Hoặc là kết quả thực nghiệm hoàn toàn lý tưởng như trong giả thiết; (2)
Hoặc là kết quả sẽ sai lệch nếu có sự tham gia của các biến đã giả định là không có
trong nghiên cứu.
3.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU TÀI LIỆU
– 14 –
thừa cả một bề dày tích luỹ kinh nghiệm và nghiên cứu của đồng nghiệp, do vậy, có
điều kiện phân tích sâu sắc hơn những sự kiện.
3. Tổng hợp tài liệu
Tổng hợp tài liệu bao gồm những nội dung sau:
Bổ túc tài liệu, sau khi phân tích phát hiện thiếu, sai lệch.
Lựa chọn tài liệu, chỉ chọn những thứ cần để đủ để xây dựng luận cứ.
Sắp xếp tài liệu, theo lịch đại, tức theo tiến trình của các sự kiện để quan sát
động thái; sắp xếp theo đồng đại, tức lấy trong cùng thời điểm để quan sát
tương quan và sắp xếp theo quan hệ nhân – quả để quan sát tương tác
Làm tái hiện quy luật. Đây là bước quan trọng nhất trong nghiên cứu tư liệu,
chính là mục đích của tiếp cận lịch sử.
Giải thích quy luật. Công việc này đòi hỏi sử dụng các thao tác logic để đưa
ra những phán đoán về bản chất các quy luật của sự vật hoặc hiện tượng.
3.3. PHƯƠNG PHÁP PHI THỰC NGHIỆM
Phương pháp phi thực nghiệm (non-empirical method) là tên gọi chung cho một
nhóm phương pháp thu thập thông tin, trong đó người nghiên cứu không gây bất cứ
tác động nào làm biến đổi trạng thái của đối tượng khảo sát và môi trường bao quanh
đối tượng khảo sát. Nhóm phương pháp phi thực nghiệm rất phong phú: quan sát,
phỏng vấn, hội nghị, điều tra.
1. Quan sát
Quan sát là phương pháp được sử dụng cả trong nghiên cứu khoa học tự nhiên,
khoa học xã hội và các nghiên cứu công nghệ.
Trong phương pháp quan sát, người nghiên cứu chỉ quan sát những gì đã và
đang tồn tại, không có bất cứ sự can thiệp nào gây biến đổi trạng thái của đối tượng
nghiên cứu. Tuy nhiên, quan sát có nhược điểm cơ bản của quan sát khách quan là sự
chậm chạp và thụ động.
Các phương pháp quan sát thông dụng được áp dụng trong nhiều bộ môn khoa
học có thể hình dung theo phân loại như sau:
Theo mức độ chuẩn bị, quan sát được phân chia thành quan sát có chuẩn bị trước
và quan sát không chuẩn bị (bất chợt bắt gặp).
Theo quan hệ giữa người quan sát và người bị quan sát, quan sát được phân chia
thành quan sát không tham dự (chỉ đóng vai người ghi chép) và quan sát có tham dự
(khéo léo hoà nhập vào đối tượng khảo sát như một thành viên).
– 16 –
--- Bài cũ hơn ---
Hướng Dẫn Viết Báo Cáo Nckh Sinh Viên
Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Pháp Lý
Đối Tượng Và Phương Pháp Nghiên Cứu Của Khoa Học Luật Hiến Pháp
Tài Liệu Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học.pdf
Giáo Trình Phương Pháp Nghiên Cứu Khoa Học Giáo Dục Mầm Non (Dùng Cho Hệ Đào Tạo Từ Xa
