Quai bị là căn bệnh viêm tuyến mang tai do virus gây ra, bệnh có diễn biến lành tính. Cũng có nhiều thông tin cho rằng quai bị gây vô sinh, đặc biệt là ở nam giới. Điều này có thể xảy ra khi bệnh quai bị biến chứng thành viêm tinh hoàn, nếu như điều trị kịp thời bệnh quai bị thì người bệnh hoàn toàn có thể ngăn chặn được nguy cơ này.
Bệnh quai bị là gì?
Nguyên nhân gây quai bị do virus paramyxovirus gây nên, khi chúng xâm nhập vào hệ thống tuyến mang tai sẽ gây ra viêm nhiễm tuyến mang tai, hình thành những tụ sưng tấy ở khu vực này. Người bệnh có thể bị sưng một hoặc hai bên mang tai nhưng không có mủ kèm theo, vùng hàm đau nhức. Sốt cao, mệt mỏi là những triệu chứng lâm sàng của bệnh khi hệ miễn dịch hoạt động chống lại những vi khuẩn này.
Đa số bệnh nhân sau khi nhiễm virus quai bị đều không nhận thức được mình mắc bệnh. Do quai bị có thời gian ủ bệnh kéo dài vài ngày trước khi vùng hàm bắt đầu sưng to. Đến khi phát hiện bệnh thì tình trạng viêm tại hàm đã lan rộng, nếu không điều trị ngăn chặn các virus này sẽ đi theo đường máu đến gây bệnh cho những cơ quan khác. Một số ít trường hợp, quai bị gây ra các biến chứng nghiêm trọng cho não bộ và hệ thống cơ quan sinh sản ở cả nam và nữ.
Bệnh quai bị phổ biến hơn ở đối tượng trẻ em 5-9 tuổi. Bệnh lây qua đường không khí, vì thế người chưa tiêm phòng quai bị vẫn có thể nhiễm virus khi hô hấp. Mặc dù không được xếp vào nhóm bệnh nguy hiểm nhưng quai bị cũng tiềm ẩn những biến chứng ảnh hưởng đến sức khỏe, đặc biệt là khả năng gây vô sinh nam khi biến chứng thành viêm tinh hoàn.
Biến chứng của bệnh quai bị
Theo nhận định của các chuyên gia, quai bị là căn bệnh có diễn biến lành tính. Nếu như người bệnh có hệ miễn dịch và sức đề kháng tốt thì bệnh có thể thoái lui trong vòng khoảng 10 ngày. Thông thường trẻ em và người cao tuổi là những nhóm dễ bị di chứng quai bị nhất, do không chú ý điều trị sớm hoặc do miễn dịch yếu.
Cần lưu ý nếu như người bệnh có diễn biến các triệu chứng toàn thân (sốt, đau đầu…) nghiêm trọng hơn. Biểu hiện bệnh càng nặng thì bệnh càng có nguy cơ biến chứng. Đối với nam hoặc nữ giới trong độ tuổi sinh sản, nếu bị quai bị có biến chứng sẽ làm tăng nguy cơ hiếm muộn – vô sinh. Theo thống kê, tỷ lệ tử vong do quai bị là khoảng 1/10000 trường hợp. Người bệnh nên cảnh giác trước những biến chứng nguy hiểm như:
Viêm tinh hoàn và mào tinh hoàn
Nam giới bị bệnh quai bị cần phòng tránh biến chứng viêm tinh hoàn và mào tinh hoàn, những nguy cơ này đều ảnh hưởng đến chức năng sinh sản của phái mạnh. Tỷ lệ nam giới bị viêm tinh hoàn khi bị quai bị là khoảng 30% trong độ tuổi trưởng thành và 20 – 25% trong độ tuổi dậy thì.
Những biểu hiện ban đầu của biến chứng có thể nhận thấy qua mắt thường, khi tinh hoàn sưng to và đau nhức, bề mặt tinh hoàn sưng phù, sốt cao. Thông những những triệu chứng này xuất hiện từ 7-10 ngày sau khi hàm sưng to, hoặc cũng có thể xuất hiện song song với thời gian bệnh.
Biến chứng quai bị gây vô sinh thường bắt nguồn từ viêm tinh toàn. Không hẳn tất cả các trường hợp viêm tinh hoàn đều dẫn đến vô sinh , chỉ những nam giới bị viêm tinh hoàn nặng dẫn đến teo tinh hoàn mới có nguy cơ vô sinh. Do khi tinh hoàn teo thì chức năng sản xuất tinh trùng bị hạn chế, từ đó làm giảm số lượng và chất lượng tinh trùng.
Viêm buồng trứng
Nếu như ở nam giới, quai bị có thể gây viêm tinh hoàn ảnh hưởng đến chức năng sinh sản thì ở nữ giới cần cảnh giác với bệnh viêm buồng trứng. Viêm buồng trứng là sự hình thành các mô bị viêm nhiễm tại khu vực buồng trứng hoặc vòi trứng, từ đó gây ảnh hưởng đến chức năng phóng noãn của trứng, tuy nhiên biến chứng này tương đối không nghiêm trọng.
Viêm buồng trứng do bệnh quai bị thường xảy ra trong độ tuổi dậy thì. Đối với những phụ nữ lớn tuổi, hoặc phụ nữ trong độ tuổi sinh sản ít gặp biến chứng này hơn. Tuy nhiên viêm buồng trứng khi không được điều trị sớm dễ gây ra u xơ buồng trứng – căn bệnh lành tính có thẻ điều trị bằng phương pháp nội khoa hoặc ngoại khoa.
Biến chứng nhồi máu phổi
Virus quai bị khi di chuyển đến phổi có khả năng gây biến chứng nhồi máu phổi. Đây được xem là hậu quả của tình trạng huyết khối từ tĩnh mạch tiền liệt tuyến, một biến chứng nguy hiểm có thể gây xuất huyết phổi. Những biểu hiện dễ nhận diện là tình trạng khó thở, huyết áp cao, kèm theo đó người bệnh có thể ho nhiều và ho ra đờm đặc….
Cần can thiệp điều trị sớm vì nếu để phổi bị thiếu máu nuôi dưỡng lâu ngày có thể dẫn đến hoại tử mô phổi. Lúc này chỉ có thể phẫu thuật cắt bỏ phần mô hoại tử mới khắc phục được bệnh trạng.
Biến chứng viêm tụy
Đối với nam giới, viêm tụy là một trong những biến chứng nghiêm trọng của bệnh quai bị. Tỷ lệ biến chứng vào khoảng 3 – 7%. Tụy là cơ quan hỗ trợ gan và thận trong hoạt động lọc máu và các chất dinh dưỡng. Nhận biết dấu hiệu viêm tụy khi nam giới bị đau bụng nhiều, nôn liên tục, người sốt cao, có khi tụt huyết áp.
Các tổn thương thần kinh
Mặc dù khả năng biến chứng ở não do bệnh quai bị gây ra là rất thấp, tỷ lệ chưa đến 15 nhưng cũng không loại trừ khả năng này. Biến chứng tổn thương thần kinh có thể xảy ra ở cả nam giới và nữ giới trong độ tuổi trưởng thành và dậy thì. Đối với trẻ em bị quai bị, khi tình trạng sốt cao vượt quá 39 độ C cũng cần cảnh giác trước biến chứng này.
Biến chứng thai kỳ
Bệnh quai bị vẫn có thể xảy ra ở phụ nữ mang thai, tuy nhiên tỷ lệ này là rất thấp. Những nguy cơ biến chứng của bệnh trong thai kỳ 3 tháng đầu rất nguy hiểm, người mẹ có thể bị sảy thai hoặc thai lưu. Trong 3 tháng cuối, quai bị có thể là nguyên nhân khiến thai phụ vỡ ối sớm hoặc sinh non.
Ngoài những biến chứng quai bị phổ biến trên, căn bệnh này cũng có thể ảnh hưởng đến các cơ quan khác trong cơ thể. Virus xâm nhập đến những cơ quan khác và gây ra các bệnh lý nền tại cơ quan đó. Chẳng hạn như bệnh viêm tuyến giáp, nếu chúng di chuyển đến mắt sẽ gây viêm tuyến lệ, xâm nhập đến tim sẽ gây viêm cơ tim, viêm thần kinh thị giác, viêm phổi và viêm khí quản…
Tại sao quai bị gây vô sinh?
Vì sao quai bị gây vô sinh ở nam giới?
Như đã đề cập, khi quai bị biến chứng thành viêm tinh hoàn thì chức năng sinh sản của nam giới mới có nguy cơ bị ảnh hưởng. Nhiều nam giới bị viêm tinh hoàn mà không nhận biết được dấu hiệu của bệnh, khi thấy triệu chứng bắt đầu giảm nhẹ thường bỏ qua và không điều trị. Kết quả là tinh hoàn bị suy giảm chức năng sản xuất tinh trùng, chất lượng tinh trùng yếu dẫn đến khó có thai.
Thực tế biến chứng quai bị gây vô sinh ở nam giới chiếm tỷ lệ khá cao, khoảng 20 – 35% trong tất cả những trường hợp mắc bệnh quai bị. Độ tuổi có nguy cơ biến chứng ảnh hưởng đến tinh hoàn nhất là nam giới trong tuổi dậy thì. Một số bé trai không nhận thức được tinh hoàn bị sưng viêm, hoặc phụ không không chú ý nên bỏ qua giai đoạn biến chứng.
Khi tinh hoàn bị viêm, bạn sẽ nhận thấy khu vực mào tinh hoàn sưng đỏ và căng lên, sốt cao kéo dài. Sau giai đoạn sốt có hơn 70% tỷ lệ biến chứng teo tinh hoàn. Thời gian tinh hoàn từ giai đoạn viêm đến giai đoạn teo hoàn toàn có thể mất từ 1 – 6 tháng. Trong thời gian này vẫn có thể điều trị can thiệp để ngăn chặn teo tinh hoàn, nhằm mục đích phòng tránh thiếu máu cục bộ khiến mô bị viêm, phù để không gây teo mô tinh hoàn.
Biến chứng teo tinh hoàn ở nam giới ảnh hưởng nghiêm trọng đến quá trình sinh tinh, số lượng tinh trùng giảm dần hoặc có thể mất hẳn. Lúc này chức năng sản xuất tinh trùng của tinh hoàn giảm xuống còn 50%. Tức là sau đó vẫn có khoảng 50% nam giới tiếp tục hoạt động phóng tinh, thụ tinh bình thường và không để lại di chứng. Còn những trường hợp còn lại nam giới có thể bị vô sinh – hiếm muộn do tinh hoàn không sản xuất tinh trùng nữ, hoặc tinh trùng không đủ số lượng để thụ thai.
Nam giới bị viêm tinh hoàn một bên có tỷ lệ vô sinh thấp hơn nam giới bị viêm tinh hoàn 2 bên. Vô sinh do quai bị biến chứng viêm tinh hoàn đôi xảy ra trong khoảng 15% tổng số nam giới mắc bệnh quai bị. Quai bị gây vô sinh do viêm tinh hoàn là biến chứng nghiêm trọng, vì vậy nếu nam giới nhận thấy các dấu hiệu quai bị nên lưu ý khám và điều trị sớm để phòng ngừa biến chứng này xảy ra.
Nữ giới bị quai bị có gây vô sinh không?
Đối với nữ giới mắc bệnh quai bị, các biến chứng của bệnh kể trên cũng có thể xảy ra nhưng đa phần ảnh hưởng không nghiêm trọng như nam giới. Thực tế ở phụ nữ tỷ lệ mắc bệnh quai bị cũng ít hơn và triệu chứng thường tự biến mất sau vài ngày.
Trong đó biến chứng viêm buồng trứng cũng có mức độ nguy hiểm ảnh hưởng đến khả năng sinh sản. Quai bị gây viêm buồng trứng tương đối hiếm gặp (chỉ khoảng 7%) và hầu như không gây vô sinh ở phụ nữ. Tuy nhiên nếu bệnh nhân nữ đã có dấu hiệu viêm buồng trứng, cần thăm khám và điều trị sớm để bệnh không gây rối loạn chu kỳ kinh nguyệt. Ngoài ra u xơ buồng trứng cũng có thể xảy ra nếu chị em bị viêm buồng trứng lâu ngày.
Do đặc điểm cấu tạo của hệ thống buồng trứng và các tế bào trứng khác với tế bào tuyến ở mang tai. Khi virus tấn công vào buồng trứng cùng dịch tể tạo ra lớp dịch bảo vệ, lúc này virus không thể xâm nhập vào các tế bào sản xuất trứng nữa. Vì thế nên số trường hợp biến chứng viêm buồng trứng ở nữ thường thấp hơn so với nam giới bị viêm tinh hoàn.
Nam hay nữ giới khi có các biểu hiện của bệnh quai bị cần đến ngay cơ sở y tế để kiểm tra và điều trị. Đặc biệt là với nam giới, nếu như bệnh đã biến chứng đến giai đoạn teo tinh hoàn cả hai bệnh thì khả năng sinh tinh khó phục hồi. Để đối phó, nam giới có thể đến các bệnh viện chuyên khoa điều trị vô sinh để được lưu trữ tinh trùng. Đây là phương pháp được ứng dụng điều trị vô sinh hiệu quả hiện nay cho nam giới bị bệnh về tinh hoàn.
Cách phòng bệnh quai bị và lưu ý điều trị khi mắc bệnh quai bị
Tiêm vắc xin phòng bệnh quai bị
Hiện nay tại các bệnh viện đã có loại vắc xin phòng bệnh quai bị được tiêm cho trẻ em 12 – 15 tháng tuổi và trẻ từ 4 – 6 tuổi. Vắc xin được tiêm phòng kết hợp với các liều phòng bệnh sở – quai bị – rubella. Liều thuốc giúp làm tăng khả năng miễn dịch của cơ thể với virus gây bệnh đến giai đoạn trưởng thành.
Trẻ chưa tiêm phòng quai bị ở độ tuổi dậy thì và người lớn có thể tiêm liều bổ sung hai đợt, mũi 1 là lần tiêm đầu tiên và mũi 2 cách mũi 1 ít nhất 1 tháng. Các chuyên gia dịch tễ cũng đã khuyến cáo mọi đối tượng cần phải tiêm đủ hai liều vắc xin phòng quai bị để đảm bảo có hiệu quả trong việc phòng ngừa bệnh. Trong một số trường hợp bạn sẽ được khuyến khích tiêm phòng mũi vắc xin quai bị lần thứ ba nếu khu vực sinh sống đang có dịch quai bị.
Lưu ý điều trị quai bị phòng biến chứng
Để phòng tránh quai bị gây vô sinh ở nam giới, cần chủ động thăm khám và điều trị trước khi biến chứng viêm tinh hoàn xảy ra. Không phải tất cả mọi trường hợp mắc bệnh quai bị đều gây ra biến chứng. Thực tế có nhiều bệnh nhân có thể phục hồi sau 5 – 7 ngày mà không để lại di chứng. Những nguyên tắc người bệnh nên tuân thủ khi mắc bệnh quai bị là:
Người bệnh tuyệt đối không sử dụng thuốc chống viêm vì bệnh quai bị do virus gây ra chứ không phải vi khuẩn, các loại thuốc được kê đơn chỉ có tác dụng điều trị triệu chứng chứ không có tác dụng điều trị đặc hiệu.
Tham khảo ý kiến bác sĩ về việc sử dụng thuốc hạ sốt và thuốc giảm đau, can thiệp sớm nếu có dấu hiệu quai bị biến chứng viêm tinh hoàn, viêm buồng trứng, viêm dây thần kinh…
Trong thời gian bị bệnh quai bị, người bệnh cần tự cách lý và hạn chế tiếp xúc với môi trường để tránh lây nhiễm, bạn cũng nên chuẩn bị các vật dụng cá nhân dùng riêng trong thời gian điều trị.
Chú ý vệ sinh cơ thể và vệ sinh quần áo, giặt rửa đồ dùng vệ sinh cá nhân, trong thời gian này người bệnh quai bị nên tắm và vệ sinh cơ thể với nước ấm.
Nếu nhận thấy các dấu hiệu biến chứng quai bị, cần thăm khám bác sĩ sớm và không tiếp tục điều trị tại nhà do virus quai bị có thể tấn công rất nhanh đến các cơ quan khác.
Người bệnh bổ sung dinh dưỡng đầy đủ, tăng cường các dưỡng chất cần thiết như protein và vitamin để bổ sung năng lượng và bổ trợ sức đề kháng để chống lại bệnh.
Người bệnh quai bị nên dành thời gian nghỉ ngơi tại phòng, kiêng vận động mạnh và không ra gió, những điều kiện này có thể khiến virus phát tán nhanh hơn.